In het eerste deel van deze reeks ging ik in op de vraag in hoeverre de vrijeschool nou hopeloos ouderwets is of juist heel progressief als het gaat om het ‘ICT-vrije-schoolbeleid’ op de basisschool. Ook buiten wereld van de Vrijeschool wordt immers steeds vaker gepleit voor een minimale blootstelling aan ICT en mobiele telefoons. Als deze het kinderleven inkomen aan het begin van de puberteit, is dat vroeg genoeg. Hier zien we dan ook een nieuw thema opdoemen dat voor iedereen interessant is: het ‘matigen met technologie en media’ ten behoeve van de gezonde ontwikkeling van het kind. Zo werd het New York Times artikel ‘Steve Jobs was a low-tech parent’ een aantal weken geleden druk verspreid en besproken op het internet.
Dit is deel 2 in een serie van drie over Vrijeschoolse mediaopvoeding. Deel 1 vindt u hier, en deel 3 hier.
Als we het hebben over mediaopvoeding die past bij de vrijeschool, dan kunnen we natuurlijk niet om de grondlegger heen, Rudolf Steiner. In dit deel wil ik dan ook terug naar de vraag: wat zei de grondlegger van de Vrijeschool en de antroposofie, Rudolf Steiner, eigenlijk over mens en technologie, en hoe we ons dienen te verhouden tot het moderne bestaan?
Even iets over Steiner zeggen…
Oeps. De beste man schreef tussen 1882 en 1925 maar liefst veertig boeken en gaf omtrent zesduizend (!) lezingen. De antroposofie van Rudolf Steiner (in het Engels spiritual science) moest een brug slaan tussen het materialistische (wetenschappelijke) wereldbeeld en het mysticisme (het spirituele) en daarmee een nieuwe manier van leven inluiden. Het moderne wereldbeeld was volgens Steiner te ver verwijderd van het spirituele, terwijl het mysticisme zich wel met het geestelijke bezighield, maar zonder de juiste analytische methode. En het bleef niet bij woorden: Steiner stond ook aan de basis van de Vrijeschool, de biologisch dynamische landbouw, de homeopathische geneeskunde, en hield zich actief bezig met verschillende kunstvormen en sociaal activisme.
…dat doe je niet zomaar!?
Ondanks mijn vijftien jaar vrijeschool-ervaring, wist ik eigenlijk nauwelijks iets over de antroposofie zelf. Na een paar weken driftige Steiner-studie begin ik door te krijgen waarom. Steiner lees je namelijk niet even voor de lol. Hij schetst in zijn werken een enorm kosmisch verhaal waarin wij als mens een rolletje spelen en onze lessen te leren hebben. De aardse werkelijkheid die wij hier met onze zingtuigen ervaren, is hierin slechts een kleine factor. De geestelijke of bovenzintuiglijke wereld die Steiner nauwgezet bespreekt, is vele malen omvattender: de aarde bevindt zich bijvoorbeeld in haar 4e incarnatie (nog drie te gaan), onze handelingen worden volop beïnvloed door hogere bewustzijnsvormen, en alle materie wordt bevolkt door ‘elementale wezens’. En dan noem ik pas een paar dingen…
Zware kost dus. Elke alinea van Steiner moet je een paar keer lezen voordat je een idee hebt waar hij het over heeft. Ik ben dan ook erg benieuwd geraakt naar de ‘Steiner-geletterdheid’ onder vrijeschoolouders. Van atheïsten en skeptici hoef je al helemaal geen begrip te verwachten. Maar een open mind ten opzichte van het bestaan van de ziel en het concept van reïncarnatie, lijken mij noodzakelijk om überhaupt aan Steiner te beginnen.
En zo kwam het, dat ik me een aantal maanden verdiept hebt in het werk van Steiner. Ik vond al snel een tekst waarin hij uitgebreid ingaat op onze verhouding tot de moderne, technologische samenleving. En daar komen hele interessante passages in voor…
‘Technologie en de moderne tijdgeest maken de mens materialistisch…
Precies honderd jaar geleden, op 28 December 1914, gaf Rudolf Steiner de lezing ‘Technologie en Kunst’ (de engelse vertaling staat hier online). Het ontstaan van de natuurwetenschappen (circa vierhonderd jaar geleden), ziet Steiner als de aanvang van het moderne tijdperk. Door de grondige bestudering van de natuur leerden wij haar beheersen, en grondstoffen in te zetten om machines en apparaten te ontwikkelen. Hierdoor bevinden we ons in stijgende mate in een technologische wereld.
Omringd door al die technologie raken we ons oorspronkelijke contact met de natuur kwijt. Steiner heeft het letterlijk over het ‘wezen’ van de technologie, Ahriman, die ervoor zorgt dat wij mensen minder op de geest en meer op de materie gericht raken. We worden er oppervlakkiger van, zo vertaal ik het. Deze verwijdering van de natuur en het ontstaan van alle wetenschap en technologie is overigens precies de bedoeling volgens Steiner. “Wereld-karma”, noemt hij dit. Niet aan te ontsnappen; dit is nu eenmaal de grootschalige evolutie waarin we ons bevinden als mensen.
…maar je moet je er niet van af willen sluiten!’
En nu wordt het echt interessant. Ook al is het dus niet per se gezond voor de mens om zo omringd te worden door technologie, Steiner waarschuwt met klem voor de neiging zich hiervan af te willen zonderen. Het herontdekken en ontwikkelen van je geestelijke (spirituele) vermogens moet volgens hem juist middenin het moderne leven plaatsvinden, niet erbuiten. Hoe serieus hij dat meent, kun je beter in zijn eigen woorden lezen. Daarom hieronder een kort stukje primaire Steinertekst, hou je vast:
“I am not making a general allusion, of course, let alone a particular allusion, for when one holds a talk on a matter like this, one immediately provokes judgments. I think that in the case of this theosophists’ arrogance, it can easily happen that people imagine they must take great care not to expose themselves to these destructive forces; that they must protect themselves from all the influences of modern life; that they must closet themselves in a room containing the right surroundings, with walls of the colour indicated by theosophy, to make sure that modern life cannot reach them in any way that would be harmful to their bodily organisation.
I really do not want my lectures to have this effect. Everything of the nature of withdrawing and protecting oneself from the influences of all that we necessarily have to encounter as world karma arises out of weakness. But anthroposophy can only strengthen the human soul (Gemüt), and should develop those forces that inwardly strengthen and arm us against these influences. Therefore, never within the compass of our spiritual movement could any kind of recommendation be given to cut oneself off from modern life, or to turn spiritual life into a kind of hothouse culture.”
Rudolf Steiner in Technologie en Kunst, (alinea’s 6-7)
Geen softie, die Steiner! Meerdere keren tijdens de lezing hamert hij erop: het is een teken van zwakte om je te willen afsluiten van de schadelijke invloeden van het moderne leven. En juist deze vluchtneiging verwijt hij de theosofen, toendertijd een bekend spiritueel genootschap, die volgens hem het spirituele teveel tot een soort kas-cultuur (hothouse culture) laten verworden. Lekker veilig afgesloten van de boze buitenwereld een beetje spiritueel doen. Steiner kan hier duidelijk geen enkel begrip voor opbrengen. Een echte antroposoof sluit zich niet af, maar versterkt zichzelf geestelijk en wapent zich tegen de schadelijke invloeden van het moderne leven. Kunst speelt hierbij een cruciale rol.
Vrijeschool als kas-cultuur?
Ben ik wederom op een interessante paradox gestuit? Want terwijl deze boodschap van Steiner heel helder is, denk ik terug aan mijn eigen jeugd op de vrijeschool, veilig in een bubbeltje. Ik ben zeker niet de enige oud-vrijeschoolleerling die best even een milde cultuurshock meemaakte bij het binnentreden van de buitenwereld na het examen. Het willen beschermen tegen de harde buitenwereld door een zekere mate van afsluiting daarvan, lijkt me juist een (onbewuste) neiging in vrijeschoolwereld. En kan het ook anders, als je een spirituele visie op opgroeien en onderwijs in praktijk wilt brengen in een materialistisch ingestelde wereld?
Nadat ik in deel 1 constateerde dat uitstellen van de introductie van ICT op de basisschool in zekere zin juist weer behoorlijk progressief aan het worden is, zo toch krijg ik bij het lezen van Steiner nu ook weer mijn bedenkingen. Want is vanuit deze visie een vrijebasisschool zonder enige moderne technieken en zonder moderne media niet alsnog precies de door Steiner zo scherp veroordeelde kascultuur? Aan de andere kant: er is juist wel een bovengemiddelde aandacht voor het kunstzinnige. En toch, nu ik Steiners’ strenge woorden heb gelezen, weet ik niet of hij in deze tijd jonge kinderen wel helemaal zou afschermen van moderne technologie.
Ik ga er nog even verder op kauwen…
Echte Vragen die in mij opkomen:
- Kun je kinderen weerbaar en geestelijk sterk maken binnen de moderne wereld, zonder ze te confronteren met, en ze te leren wennen aan technologie en media die nu de tijdgeest bepalen?
- In hoeverre bestaat er binnen de wereld van de antroposofie inderdaad de neiging om kinderen te willen beschermen voor de invloeden van het moderne leven? En in hoeverre zou dat erg zijn?
- In hoeverre is het ironisch te noemen dat voor veel ouders de veilige en onschuldige omgeving van de vrijeschool juist de reden is dat ze hun kind ernaartoe brengen?
- In hoeverre is het voor vrijeschoolouders die hun kind wel aan smartphone en tablet laten wennen, een geruststelling om bovenstaande woorden van Steiner te lezen?
- Zou Steiner ook de totale afwezigheid van ICT op de lagere school hebben gepredikt, als hij nu had geleefd?
Wat denk jij als lezer hierover? Heb je de hele lezing van Steiner kunnen lezen en begrijpen? Commentaar, dialoog, discussie; ze zijn van harte welkom hieronder.
Wordt vervolgd!
In deel 3 van deze serie over vrijeschoolse media-opvoeding zal ik een aantal argumenten van antroposofische pedagogen bespreken, op basis waarvan de lagere vrijescholen ICT-vrij zijn.
Ondertussen zou het aardig zijn als je – als je een vrijeschooldocent bent – dit citaat eens mee neemt naar collega’s:
“It would be the worst possible mistake to say that we should resist what technology has brought into modern life, that we should protect ourselves from Ahriman by cutting ourselves off from modern life. In a certain sense this would be spiritual cowardice. The real remedy for this is not to let the forces of the modern soul weaken and cut themselves off from modern life, but to make the forces of the soul strong so that they can stand up to modern life. A courageous approach to modern life is necessitated by world karma, and that is why true spiritual science possesses the characteristic of requiring an effort of the soul, a really hard effort.”
Rudolf Steiner in Technologie en Kunst, (alinea 18)
Maaike Wigger
16 april 2019 at 12:41
Wat een inzichtelijk stuk! Ik ga de Engelse tekst zeker meenemen naar collega’s om het gesprek te voeren. Ik heb je jaren geleden al ergens horen spreken en was blij met de toegankelijkheid van wat je zegt.
Nu ik ook werk op niet- Vrije Scholen die veelvuldig gebruik maken van ICT ben ik minder enthousiast geworden over computers/ chromebooks/ laptops in de school, maar tegelijkertijd blijf ik van mening dat geheel uitsluiten hiervan niet verstandig is.
Het geeft weer voer voor de hersenen. Dank je wel!
Michiel Bos
9 januari 2016 at 15:19
In het kader van dit onderwerp ben ik op zoek naar Vrijescholen die met mij een creatieve cursus voor klassen 5 en 6 willen ontwikkelen waarbij met behulp van de iPad periodestof en kunstzinnig werk op een vernieuwende en moderne manier worden verwerkt.
Vanuit het rijke periodeonderwijs, de vertelstof en de kunstzinnige vorming gaan de kinderen aan de slag met verschillende apps om (speel)films, presentaties, verslagen, beeldverhalen en hoorspelen te maken. Hierbij is het kunstzinnig werk en de creatieve ideeën van de kinderen het uitgangspunt. Ook kan er worden aangesloten bij een toneelstuk, ochtendperiode en thema’s die leven op school.
Mijn doel is een gedegen en brede online cursus voor klassen 5 en 6 die aansluit bij de Vrijeschoolpedagogiek en die een waardevolle en eigentijdse aanvulling is op de lesstof. Ik ben daarvoor op zoek naar scholen of leerkrachten die actief willen mee denken en doen aan deze cursus.
Interesse? Neem contact op via info@michielbos.nl
Herman E van Vuure
8 januari 2016 at 21:08
“Zware kost dus. Elke alinea van Steiner moet je een paar keer lezen voordat je een idee hebt waar hij het over heeft. Ik ben dan ook erg benieuwd geraakt naar de ‘Steiner-geletterdheid’ onder vrijeschoolouders.”
Zich afvragend of en zo niet waarom dan mensen de boeken en Vorlesungen van Rudolf Steiner [RS] niet hebben gelezen geeft u in deze zin aan. 40 boeken alleen al, waarvan je dan kennelijk élke alinea een paar keer moet lezen, voordat je een idee hebt waar hij het over heeft? Hoeveel mensenlevens zou dat kosten? En: wie kan dat intellectueel aan ? Velen – ook die bij antroposofie betrokken zijn, en het graag willen lezen en begrijpen – haken af [ zie de vele reacties, onder meer op facebook, vrijeschooldiscussies]. Ik beweer al een halve eeuw: het is te moeilijk voor de meeste ‘gewone mensen’ , waardoor sommigen zelfs star worden [ zijn geworden]. Die denken RS te hebben begrepen, en ‘weten’ dan dat anderen het fout hebben , enz.
Ik wens allen veel wijsheid toe.
Martïa
8 januari 2016 at 20:38
Ik denk dat meneer Steiner ons voor gek had verklaard als hij zou weten dat we nu allemaal op een scherm staan/zitten/lopen te turen in plaats van met elkaar te praten op momenten dat het niet hoeft, maar je verder toch niets beters te doen hebt (als je ergens moet wachten of wat tijd te overbruggen hebt). Geen mens had 100 jaar geleden kunnen bevroeden wat de gevolgen van uitvindingen als het internet, de mobiele telefoon en zoiets als een touch screen zouden zijn. Ik denk dat we zelf nog maar nauwelijks in kunnen schatten wat het met ons als volwassen mens doet. Laat staan met kleine kinderen. Laten wij als ouders zelf inschatten wat, waar en hoe vaak we onze kleintjes deze moderne media laten gebruiken. Meestal hoeven we daar geen enkele moeite voor te doen, de aantrekkingskracht is enorm… Maar zakdoekje leggen kun je nu eenmaal niet alleen! Ik heb liever dat mijn kind op school leert en speelt en zich sociaal ontwikkeld. Thuis regelen we de schermen en die ‘sociale’ media wel. Stel je voor, een stel kleuters op het schoolplein verdiept in hun scherm, in plaats van rennend en klimmend…. ik vind het echt geen vooruitgang, deze technologie!
(wat gebeurt er bijvoorbeeld met het e-mailadres dat ik hieronder invul??)
Pingback: Kinderen en kind zijn | Michelle Donkersloot
Martine Blansjaar
23 januari 2015 at 12:17
In onze zoektocht naar een school zonder Ipad ervaren wij dat het heel lastig is een school te vinden die aansluit bij onze opvatting, dat Ipads in het onderwijs slecht zijn, zowel voor onze kinderen als voor het niveau van het lesgeven. Het is voor ons fijn om een keuze te hebben voor een school waar kinderen niet bloot gesteld worden aan zo’n verslavend apparaat. Dit is een reden voor ons om toch de Vrije School als mogelijkheid te overwegen, ondanks onze eerdere keus voor een goede school in de buurt. Deze laatste heeft gekozen voor de invoering van de Ipad als leermiddel.
Natuurlijk zijn ouders primair verantwoordelijk voor de opvoeding van kinderen. Als jij het als ouder dan ook belangrijk vindt om ze met de computer, Ipad en Smartphone om te leren gaan heeft niemand het recht dit te veroordelen. Dit kan ook thuis en hoeft dit niet perse op school. Of zou dit wellicht een reden kunnen zijn om voor een school te kiezen waar de Ipad als leermiddel wel centraal staat?
Ik zou het erg jammer vinden als ook Vrije scholen nu onder druk van ouders hun eigen terughoudendheid op het gebied van ICT laten varen en ook over gaan tot het gebruik van onder andere Ipads als onderdeel van hun leermiddelen. Want juist door deze analoge manier van lesgeven wordt er een alternatief geboden voor het alsmaar digitaliserende onderwijs.
http://www.blansjaar.com/ipads-in-education-is-dangerous/
William
12 december 2014 at 17:22
Interessant artikel met mooie reacties!
Ik ben onlangs verhuisd en wij hebben onze zoon van 10 jaar bewust ingeschreven op een vrije school.
Vandaag was ik even op school om te helpen en de school heeft een computerlokaal met 12 pc’s en een Smartboard (waar de leerlingen af en toe met de hele klas filmpjes bekijken). Op de pc’s mag er soms geoefend worden met Rekentuin, Taalzee en Spelletjesplein. Of er enige structuur is of afspraken over het gebruik van het lokaal zijn weet ik niet. Ik ga komende week maar eens bij de meester aanbieden om de kapotte computer (die er al een flinke tijd staat) te repareren en weer aan te sluiten. Ik ben van mening dat ICT onderwijs ook zeker een plek kan krijgen binnen de vrije school. Ik heb daar ook wel ideeën over. Ik kijk enorm uit naar het derde artikel.
paulvalk
5 december 2014 at 03:02
Op onze basisschool werd een simpel maar krachtig statement geplaatst dat ik geheel onderschrijf vanuit het perspectief van de ontwikkelingspsychologie. Een opgroeiend kind tussen 7-11 accepteert nog een inmengende ouder of verzorger, vanaf 12 is die acceptatie veel minder. Dus begin met al rond 9 met informatie en ervaring met social media, ict, pc gebruik, mobiele telefoons etc. Simpelweg omdat controle hierop dan nog wat geaccepteerd door het kind. Na 11 zal het die controle alleen nog maar storend en bedreigend vinden en zal het zich hieraan proberen te onttrekken met alle nare gevolgen omdat het geen/ weinig weet heeft van de gevaren en bovendien te weinig of geen ervaring.
Het zelf willen doen vanaf 11 heeft ook een duidelijke doel; een opgroeiend mens zal meestal uiteindelijk een eigen leven willen en moeten opbouwen. Zal tot ‘zelf verantwoordelijke zelf bepaling’ moeten komen
Tot en met grofweg groep 7-8 is er behoefte aan duidelijke kaders waarbinnen zij of zij zich kan begeven. Dat geeft rust en veiligheid, mogelijkheden tot veilige exploratie. Een opvoeder of verzorgende heeft als taak om een inschatting te maken wat wel of niet verantwoord is om tot verantwoorde ontwikkeling te komen. Daarin staan de waarden en normen van ouders,verzorgende, cultuur centraal maar worden ook sterk beïnvloed door het land, regio, streek, dorp waar iemand woont. Daarnaast is er de wet die juridische grenzen stelt aan gedrag.
Dus mijn advies na doorlezen van ontelbare opinie stukken, onderzoeken , meningen etc. is: begin op een moment wanneer je nog baken bent en niet bemoeial!
Zorg dat je zelf als ouder, verzorger zoveel mogelijk weet! Je hebt de plicht om je te verdiepen in de belevingswereld van je kind en moderne zeer ingrijpende ict mogelijkheden horen bij de dagelijkse praktijk. Wijs dit niet af! Dat staat gelijk aan : ik weet dat roken slecht is maar ik doe het toch want ik sluit me af voor de voortschrijdende inzichten. Je hebt een inspanningsverplichting daar waar het de veiligheid van je kinderen en je medeburgers betreft waar je verantwoordelijk voor bent.
Maaike Wigger
16 april 2019 at 12:37
Dag Paul,
Wat een mooi stuk! Zou ik dit mogen gebruiken voor mijn eigen oordeelsvorming en gesprekken met mijn collega’s aangaande ICT gebruik op school?
Met vriendelijke groet,
Maaike Wigger
Jeroen van der Ham
1 december 2014 at 12:28
Interessante materie, het is duidelijk geen uitgemaakt punt wat we nu moeten met ICT bij de Vrije Scholen. Het is een onontkoombaar deel van onze maatschappij aan het worden. Kinderen daar compleet afgesloten van laten opgroeien lijkt me zeker onverstandig, maar het blijft de vraag of het de rol van de school is om daar iets mee te doen. Het blijft ook voor gewone scholen nog steeds lastig om dit te onderwijzen, omdat het continu verandert.
Het lijkt me erg interessant om deze discussie op Vrije Scholen te voeren, met ouders en docenten. Ik ben heel benieuwd wat daaruit komt.
Evelien everts
26 november 2014 at 20:49
Je hebt gelijk met te onderzoeken wat aan de grondslag van het vrijeschoolonderwijs ligt. Deden dat maar meer mensen. Wat jij beschrijft is de aanwijzingen van Steiner voor volwassenen. Kinderen moeten nog volwassen worden en dat doen ze door de ontwikkelingen van de mensheid versneld door te maken. Dat zie je bijvoorbeeld heel goed bij het leesonderwijs. Eerst de tekeningen dan de kale letter. Eerst de beer dan de B. Zo wordt eerst kennisgemaakt met de wereld om je heen zoals hij echt is. Echte geluiden echte muziek, kleding gemaakt van wat de aarde met alles erop voort kan brengen. Steiner benadrukt dat we bij techniek ook de kinderen moeten leren hoe het werkt. In zijn tijd was dat bijvoorbeeld de stoommachine en het begin van telefonie. Daarvoor werden ook lessen ontwikkeld door individuele leraren. En dan nu dus de rituele wereld, eerst leren hoe het werkt. Ook daarvoor zijn er leuke lessen te bedenken. Dan wordt je dus geen slaaf van de techniek maar je wordt de baas. Ik ben benieuwd naar je volgende stukken.
Groet Evelien
Freek Zwanenberg
1 december 2014 at 12:46
Bedankt voor je uitgebreide reactie Evelien. Heb jij bronnen waaruit je kunt opmaken dat er inderdaad ook lessen werden ontworpen over stoomtreinen en zo? Ben ook benieuwd wat je bedoelde met ‘de rituele wereld’ en leren hoe die werkt.
En in hoeverre zie jij – met bovenstaande woorden van Steiner – dan toch een plekje voor ICT in het lagere vrijeschool onderwijs?