Gepubliceerd door Harry Hol in Online jeugdcultuur

Complottheorieën – de keerzijde van YouTube

Ouders en docenten moeten weten wat jongeren ontdekken via YouTube, want daar pikken ze allerlei samenzweringstheorieën op. Als hun favoriete YouTuber erover spreekt, zou het zomaar waar kunnen zijn. Toch? Kortom, ouders en docenten zouden zich moeten verdiepen in de opvoeding die jongeren online krijgen.

Schadelijke onzin

Het is geweldig hoeveel mensen tegenwoordig op YouTube zelf ‘tv’ maken. Ook veel jongeren doen dat. Ze kijken ook veel naar anderen. Maar wij hebben geen zicht meer op wat ze zien. Voor het meeste is dat niet erg, maar bij sommige content wil je echt als ouder of docent wel commentaar kunnen geven. De vrijheid en openheid van YouTube maken iedereen tv-ster. Maar de keerzijde van alle prachtige user-generated content is, dat er veel onzin te vinden is waar je met jongeren over moet praten. Die onzin, zoals complottheorieën, is namelijk lang niet altijd onschadelijk.

Hoge kwaliteit

De kwaliteit van wat je via YouTube kunt bekijken, doet vaak niet onder voor reguliere tv-programma’s, maar de onderwerpen verschillen enorm. Het leuke van YouTube is dat iedere niche-onderwerp zo’n beetje zijn eigen kanalen heeft. Wie dagenlang wil kijken naar het restaureren van computers uit de jaren ’80 kan daar genoeg over vinden. Maar ook is er een kanaal ‘Ask a mortician’ (vraag het de lijkschouwer) of een kanaal waar je kunt zien hoe van alles geplet wordt: ‘Hydrolyc Press Channel’. Die diversiteit en die aandacht voor van alles en nog wat is natuurlijk de grote charme van het medium. Zeker voor pubers; die weten nog niet wat ze allemaal interessant kunnen vinden…

Maar dat betekent helaas ook dat er heel veel onzin te vinden is. Onzin die vaak zo professioneel en aantrekkelijk gepresenteerd wordt, dat het alleen daardoor al geloofwaardig gevonden wordt.

Waarheid

Hoewel nepnieuws van alle tijden is, is dit misschien wel de gouden eeuw van misleiding. Voor de toeschouwer is er geen filter. Geen referentiekader. Iedereen is gelijk op YouTube, dus het meest aantrekkelijk klinkende verhaal krijgt de meeste kliks. Daar komt bij dat Youtube met een algoritme werkt dat de kijker steeds meer video’s aanbiedt die lijken op de video’s die je al gekeken hebt. En zo werkt het dan: een boodschap die je bij herhaling te zien krijgt in goed gemaakte video’s die door veel mensen wordt bekeken, wordt vanzelf gezien als waarheid.

Wij moeten dus zelf het filter zijn. Een video over mensen die geloven dat de aarde plat is, lijkt grappig, maar als jouw favoriete YouTuber hierover spreekt, kan het zomaar waar zijn, toch? Maar kinderen en jongeren kunnen dat meestal nog niet. Jongeren hebben niet genoeg kennis en bagage om nep van echt te kunnen filteren. Om onzin te herkennen op dezelfde manier als wij dat kunnen als we ergens voor doorgeleerd hebben. En als het om complexe samenzweringstheorieën gaat, kunnen ook veel volwassenen heel moeilijk de juiste inschatting maken over het waarheidsgehalte.

Laat ze niet te veel alleen

Bedenk ook dat YouTube meestal meestal individueel bekeken wordt, ieder op zijn eigen scherm. We kijken nog maar zelden samen, zoals je vroeger samen naar de tv keek. Samen op de bank tv kijken geeft je de kans om samen te praten over wat je ziet, om hardop te twijfelen en te reflecteren over wat je ziet of hoort. In die zin hebben mensen via YouTube veel meer de kans om kijkers rechtstreeks te beïnvloeden, in een één-op-één ervaring tussen de maker en de kijker.

Dat betekent dat in veel gezinnen het normale praktijk is — en nog meer tijdens de corona-crisis dan voorheen — dat tieners zomaar urenlang naar video’s zitten te kijken die onzin verkopen, zonder dat er ook maar een kritisch geluid tegenover staat. Denk aan verhalen over de vermeende gevaren van vaccinatie (die zijn er niet), complottheorieën over hoe Hillary Clinton een pedofielenbende runt (onzin) of dat Covid-19 veroorzaakt wordt door 5G (absolute kul).

Racisme en seksisme

Maar behalve deze aperte leugens, schromen veel YouTubers er ook niet voor om hun wereldbeeld en hun politieke visie op de kijker los te laten, waarbij iedere denkbare bevolkingsgroep ervan langs kan krijgen. Feministen zijn ‘feminazis’, links denken is een ‘geestelijke afwijking’, vrouwen horen achter het aanrecht, alle buitenlanders zijn gevaarlijk, en ga zo maar door.

Dit zijn de denkbeelden die dag in dag uit via YouTube rechtstreeks naar de jonge kijker worden gestuurd, die daarbij ook nog eens van diezelfde YouTubers constant te horen krijgen dat iedereen die hun verhaal ter discussie stelt, onderdeel is van Het Complot.

Robert Jensen

De Nederlandse ex-presentator Robert Jensen vult dagelijks een show waarbij hij blijft volhouden dat corona wel meevalt en dat ‘ze’ een groot sinister plan voorkoken. In een van zijn meest recente shows beweert hij zelfs dat ‘ze’ van plan zijn om een buitenaardse invasie in scene te zetten om zo de wereldbevolking op te sluiten. Nee ik maak geen grap. De (vaak jonge) kijkers van Jensen zien dit allemaal als een betrouwbare informatiestroom, want ze horen van niemand dat het onzin is wat deze man verkoopt. Sterker nog, in de comments zijn ook volwassenen erg enthousiast over zijn verhalen.

Zo ook Ongehoord Nederland, een aspirant-omroep die blijft claimen dat Bill Gates van plan is om de wereldbevolking te ‘chippen’ via vaccinaties, om zo de gedachten van mensen te besturen.

Nu is het bestaan van dit soort onzinkanalen op zich niet te stoppen. Broodje-aap-verhalen en samenzweringstheorieën zijn niet nieuw en voor zover het niet strafbaar is, hoort dit bij de vrijheid van meningsuiting. Maar het probleem is dus wel, dat kinderen buiten het blikveld van hun ouders en docenten dit soort inhoud zonder enige tegenwerping tot zich nemen. Waarmee ze het risico lopen te worden meegesleept in extreme en gevaarlijke stromingen.

Ouders en docenten moeten aan de bak

Het advies voor ouders is hierin eigenlijk hetzelfde als bij andere media: laat ze niet op jonge leeftijd zonder toezicht los op YouTube. Weet wat je kinderen kijken. Kijk regelmatig mee en help hen zelf kritisch na te denken over wat ze zien. Help hen begrijpen dat YouTubers zoals Robert Jensen vooral veel geld verdienen met hun verhaal, en leg hen uit dat echte journalisten aan bronvermelding doen én hun fouten altijd rectificeren.

Maar vooral: zorg er voor dat je kind niet verdrinkt in de toenemende stroom aan eenzijdige video’s die YouTube blijft voorschotelen. Kijk het (jeugd)journaal met hen. Praat over het nieuws. En vraag (met oprechte interesse) waar ze naar kijken op YouTube. Het is niet altijd makkelijk om dit te doen. Vooral als YouTubers al enige tijd ‘in het hoofd’ van je kind zijn gekropen, en hun ‘iedereen die ons tegenspreekt is de vijand’-boodschap al flink hebben ingezaaid.

Maar waarom zou je wachten totdat je aan de eettafel of in de klas ineens een kind met grote overtuiging hoort vertellen over een complot of een samenzwering van onze regering tegen de eigen burgers? Voorkomen is ook hier beter dan genezen.

Tips

1. Luister hier naar de podcast waarin Harry Hol in gesprek met Remco Pijpers (podcast van 29 april 2020) meer vertelt over de complottheorieën waar veel tieners via YouTube mee vergiftigd worden.
2. Harry Hol is naast spreker voor Bureau Jeugd en Media, gespecialiseerd in gamen en mediaopvoeding, ook journalist. Op zijn eigen YouTube-kanaal checkt hij de extreme claims van complottheoristen. Kijk hier samen met jongeren naar.