Gekken heb je overal, en broodjes aap geven het leven smaak. Soms komt zoiets samen op een akelige manier. Zo kunnen we de zogenaamde 'blue whale challenge' duiden.

Begin deze week ontvingen we een nieuwsbrief van Stichting School en Veiligheid, met een waarschuwing voor scholen om te letten op signalen dat leerlingen het gevaarlijke spel de ‘blue whale challenge’ spelen. Wat moet je nou met zo’n tip? En waar moet je dan op letten? De waarschuwing is wellicht ingegeven doordat een bericht dat bij de Belgische politie al 18 dossiers bekend zijn van tieners die dit spel spelen. Wat is het precies?

Wat is de blue whale challenge?

Eind 2014 pleegden twee Russische tieners zelfmoord. Ze waren actief op sociale media, met name een Russische sociale-mediasite (VK.com). Na hun dood ontstond rond een van hen een soort online cultus: er worden filmpjes over haar gemaakt en elk jaar wordt haar verjaardag nog online gevierd. Het verhaal ging namelijk dat ze gestorven waren in opdracht van een ‘meester’. Het kan zijn dat ze deelnam aan een zogenaamde online zelfmoordgroep. Ze plaatste in ieder geval nog een selfie vlak voor het moment dat ze voor de trein sprong.

Later werd deze tragische dood in verband gebracht met de opdrachten die de blue whale worden genoemd (blauwe vinvissen lijken soms massaal zelfmoord te plegen, in navolging van elkaar), en twee meisjes die ook zelfmoord pleegden. Zij lieten een berichtje achter op VK.com, met een plaatje van een blauwe vinvis. Ze zouden een spel gespeeld hebben waarbij een ‘kurator’ (meester) je in 50 stappen door de ‘game’ leidt, waarbij je allerlei opdrachten moet uitvoeren, tot je bij de laatste komt: pleeg zelfmoord. Deze opdrachten begonnen in 2015 en werden ‘blue whale’ genoemd.

Rusland kent overigens het hoogste aantal tienersuïcides ter wereld.

Er circuleren lijsten op internet met de 50 opdrachten (challenges) op een rij. Daar staan simpele dingen in als: sta op om tien voor half vier ‘s nachts, kijk horrofilms enz, maar ook: zet krassen in je arm, zoek contact met andere ‘whales’, of snijd een walvis in je huid. Het heeft alle trekken van een gevaarlijke manipulatie door zwaar gestoorde mensen die misbruik maken van kwetsbare tieners. Zulke figuren begeven zich ook in die online zelfmoordgroepen; het zijn dan ook beslist geen veilige plekken.

Wat je op dit moment vooral ziet, is dat tieners die op zoek zijn naar wat extra spanning, op de Russische site op zoek gaan naar een meester die hen de opdrachten wil geven. Daar gebruiken ze bepaalde hashtags voor, die als je ze intikt op Instagram of Facebook, een melding opleveren: Je zoekt naar iets wat schadelijk is. Heb je hulp nodig? Waardoor het alleen nog maar spannender wordt. Tieners leiden er zelfs uit af dat dat hele whale-ding dan blijkbaar toch echt waar is, dan.

Er zijn berichten uit Engeland en uit België dat tieners zich hiermee bezighouden. Hoe precies, dat melden die berichten niet. Er zou nog niemand zijn overleden in relatie tot een ‘game’. Ook in Centraal Azië en in Brazilië lijkt het een hype. Daar zijn ze blijkbaar ook nog op zoek naar extra spanning. En ook daar heb je tieners met zelfmoordgedachten. Ook tieners in andere landen in de EU, zoals Tsjechië en Frankrijk en ook hier in ons land, lijken van het spel gehoord te hebben. Op sociale media vind je vooral nep-foto’s van mensen die een walvis in hun arm gekrast hebben, oproepen van tieners die willen dat hun ‘meester’ zich meldt, of waarschuwingen: Ken je blue whale? doe er niet aan mee!

Film

De blue whale challenge heeft overeenkomsten met de film Nerve. Ook zijn er overeenkomsten met ondergrondse chatgroepen waar mensen met suïcidale gedachten bij elkaar komen; mogelijk vormen deze groepen zich ook in game-community’s. Soms leiden die groepen tot een gezamenlijk beslissing om zelfmoord te plegen. Dit verschijnsel bestaat al langer, en het is niet ondenkbaar dat ze meeliften op de aandacht in de media voor de blue whale challenge, of zelfs dat er copy-cats opstaan.

Opgepakt

De ‘meester’ die vanuit zijn rol als moderator bij VK.com toegang had tot kwetsbare tieners, is eind 2016 opgepakt. Maanden eerder al werd hij aangehouden, maar hij ontkende. Later bekende hij toch dat hij bezig is geweest om 16 meisjes naar zelfmoord te drijven. Dit bericht bereikte de Belgen inmiddels ook. Deze gestoorde man zat zelf als admin in zo’n online zelfmoordgroep van de Russische sociale-mediasite waar de challenge is begonnen en heeft mogelijk een rol gespeeld bij de zelfdoding van de twee Russische meisjes, maar duidelijk is dat dus niet. We horen opvallend weinig hoe het nou echt zit.

Ook die waarschuwing van de Belgische politie, Child Focus in België en hier in ons land Stichting School en Veiligheid, blinkt uit in vaagheid. Het zijn geruchten, en toch moeten we alert zijn op signalen? We worden er wel bang van met z’n allen, vooral als je toch al het idee hebt dat internet en sociale media de bron van veel tiener-ellende is.

Leerlingzorg

Uiteraard moeten scholen letten op signalen dat het niet goed gaat met een leerling. Er zijn veel tieners die niet goed in hun vel zitten en zich eenzaam voelen in die sombere gevoelens. Ook doen ze mogelijk gekke of gevaarlijke dingen. Maar dat geldt toch altijd? Voor iedereen die met pubers werkt: kijk goed, en praat met ze over hun gevoelens. Help ze omgaan met problemen, angsten en eenzaamheid. Ga er niet vanuit dat er niets aan de hand is als ze nooit iets zeggen. Zorg dat ze zich gezien en gehoord weten. Bang zijn voor de blue whale-challenge helpt dan niet. Sterker nog: vergeet het maar. Want als je het zou noemen bij ze, is de kans groot dat ze je niet meer serieus nemen. En als er iets gevaarlijk is, is dat het wel.

Wel bestaat de kans dat de blue whale zichzelf alsnog in het leven heeft geroepen doordat tieners wanneer ze online willen delen dat ze zelfmoordgedachten hebben, dat doen door naar de Blue Whale te verwijzen. Of met een hashtag die erbij hoort.

Dus?

Het is belangrijk dat we aan tieners vertellen dat de Blue Whale challenge niet bestaat. Dat mensen geen zelfmoord plegen omdat iemand anders hen ertoe aanzet, maar omdat ze ongelukkig zijn, of depressief en denken dat er geen andere oplossing is voor hun problemen. En dat het ook geen zin heeft om online te gaan zoeken naar het spel als je depressief bent. Tieners willen niet dood, ze willen van hun problemen af. Vertel tieners dat er altijd hulp mogelijk is, dat het niet helpt om in online zelfhulpgroepen deze hulp te halen, maar dat je daar een professional voor nodig hebt. En dat die professionals er zijn. Ook voor hen.

Tip:

Kijk eens op 113 Online (de website van de hulplijn zelfmoordpreventie) hoe je kunt reageren als je merkt dat iemand suïcidale gedachten heeft.

Tips voor scholen:

• Er is voor scholen een gratis mentorles voor het digitale schoolbord beschikbaar over ‘gevaarlijke spelletjes’. Zie http://mentorlessen.nl/gevaarlijkespelletjes
• Op het voorblad van de mentorles staat een link naar de handleiding. Ook als u de les niet geeft, kan het zinvol zijn de handleiding door te nemen.
• Lees ook onze informatie over de ‘choking game‘, de ‘pass-out game’ (ook wel: wurgspelletje, flauwvalspelletje), vooral als u overweegt ouders en scholieren hier actief over te informeren.
• [aanvulling 10 juni 2017] In de Volkskrant van 8 juni stond een artikel over de lachgaspatronen (ook wel ‘slagroompatronen’) die legaal verkocht kunnen worden. De suggestie is gewekt dat het onschadelijk is in gebruik. Voor tieners geldt dat zeker niet. We vinden het jammer dat door citaten van RIVM en Trimbos relativerend over het risico gedaan wordt. Er zijn immers al tieners gestorven. In combinatie met alcohol is het dodelijk gevaarlijk. Ook als ze wel uit de coma ontwaken, is er definitieve hersenschade te verwachten. Het artikel staat hier.
• In het AD verscheen op 8 juni ook een ingezonden brief van een 14-jarige scholiere. Zij vond dat alle leerlingen in ons land les moeten krijgen over de Blue Whale. Het was ook duidelijk dat haar nog niet verteld was dat die hele challenge niet bestaat. Als u overweegt om hier in de klas over te praten, bespreek dan in ieder geval ook het verschijnsel ‘morele paniek’ (altijd iets met tieners en dood of seks) en ‘broodje aap’ en ‘nepnieuws’. Waarom zijn we zo gretig in het toelaten van sensationele berichten? Wat is daar aantrekkelijk aan? Waarom vertellen we dit soort berichten zo graag heel snel door aan elkaar? Denk ook aan de kettingbrieven met doodsbedreigingen die nu ook via WhatsApp verspreid worden. We jagen elkaar schrik aan. Waarom? En: elke keer dat we een verhaal doorvertellen doen we er een schepje bovenop. Het ‘normale’ is niet opmerkelijk genoeg. Met overdrijving van de ernst rechtvaardigen we de verspreiding. Maak leerlingen bewust van die mechanisme.
• Tot slot: er zijn heel veel tieners die wel eens aan zelfmoord denken. Als er iemand in de buurt is die op tijd daarover met ze praat, kan dat levensreddend zijn. Stichting 113 (suïcidepreventie) is een campagne gestart. Ze verzorgen speciaal voor scholen (mentoren) een ‘gatekeepers-training’, waarin docenten ondersteund worden om ‘de vraag van je leven’ te stellen. Meer informatie vindt u op 113.nl. Samen met de VU heeft 113 een korte e-learning gemaakt over zelfmoordpreventie bij tieners. Deze kunt u hier vinden; tip deze link aan uw collega’s.

Actualisering 10 juli 2020

Aan het begin van de zomer is ‘de blue whale’ opnieuw opgedoken, vooral via Instagram. Jongeren worden benaderd om het spel te spelen (meestal in het Engels). Er wordt een fotootje gebruikt van een Goofy-masker (de man die dat gemaakt heeft, heeft niets met deze blue whale te maken) en de naam ‘Jonathan Galindo’ wordt gebruikt in de accounts. Het zijn allemaal mensen die elkaar nadoen, vooral grappenmakers, een enkeling heeft wellicht de bedoeling daadwerkelijk contact met kwetsbare jongeren te krijgen. Houd rekening met de mogelijkheid dat jongeren die zo benaderd worden, de maker van het account (de ‘dader’) ook kennen. Ze weten vaak veel van jou persoonlijk, zoals waar je op school zit, hoe je vrienden heten enz.

Aan het begin van de zomer zien we altijd het aantal challenges weer toenemen. Soms zijn ze leuk en onschadelijk, soms zijn ze ver over de grens of gevaarlijk. Jongeren hebben meer tijd om online te gaan, ze vervelen zich. Dit soort streken, elkaar de stuipen op het lijf jagen met een ‘zelfmoordspel’, het uiten van bedreigingen, is niet leuk, maar het is nu ook weer niet zo dat we hierdoor allemaal in paniek moeten raken. Het is belangrijk om kinderen die bang zijn, gerust te stellen. Ze mogen eigenlijk niet eens op Instagram onder de 16 jaar, maar helemaal als ze nog op de basisschool zitten, is het zaak dat je als ouders goed meekijkt en praat over hoe de wereld in elkaar zit.

En tot slot:

1. Vertel kinderen juist nu ze meer online gaan in de vakantie, dat ze heel voorzichtig zijn met het delen van persoonlijke informatie
2. Houd kinderen onder de 13 goed in de gaten: zit zelf ook op Instagram en TikTok enz, en kijk echt goed mee.
3. Praat met jonge tieners (13 – 16) echt regelmatig over wat ze online meemaken
4. Houd goed in de gaten hoe het met je kind gaat – is ze somber, laat het nooit langer dan twee weken duren zonder in te grijpen: ga dan naar de huisarts
5. Informeer jezelf: als je zelf bang bent als ouder of docent, dan kun je een kind niet helpen. Stel een vraag bij Mediaopvoeding.nl. Niemand hoeft het alleen te doen.

Fijne zomervakantie!